top of page
Eduká: Papiamentu na barí
Aki ta nos dushi idioma ta bai papia poko na barí. E mes lo duna tur detaye for di su nasementu te su posishon aktual. Tur trabuko ku el a topa pero tambe kon e mes ta mira su futuro pará na horizonte ayá. Lo bo yora bo tristesa i kanta bo legria samsam kuné. Semper na final di e rúbrika akí tin un parti yamá Papia Papiamentu. Ei papiamentu ta sea kritiká òf presentá sierto aspektonan pekuliar ku e ta topa den su kaminda.

INTRO

Kon ta bai kerido lektor.

At'ami akí atrobe pa presentá mi mes i bisa algun kos ku mi tin na kachete ya pa basta tempu. Ami ta Papiamentu. Ta konstantemente mi ta sali for di boka di hende pa dal un keiru i tambe bula drenta orea di otro pa nan keda na altura di tur un poko. Pero a yega tempu pa mi tambe ‘tuma boka’ i papia algun kos na barí.

 

Tin hopi hende ta habraká mi tur dia for di otro. Tin ta kou mi meskla mi ku skupi di idiomanan strañero. Tin kièr sa ku ta den stail nan ta i konsientemente ta bira mi akí, bira mi ayá i ke bin subi mi kabes hasi manera ta mucha chikí mi ta, kièr sa ta enrikesé nan ta enrikesé mi òf ta drecha nan ta drecha mi tipo, hinkando mi bou di kapa di un tal ‘neologismo’. Ta p’esei mi ta kontentu ku Djispi a duna mi maske ta dòsplaka di boka den e rúbrika akí pa mi konta un tiki tantu di mi pasado (turbulento), mi presente (ketu bai turbulento ku tur e diskushonnan ku tin ketu bai kuenta di ku si mi ta bon biní òf mitar bon biní na skol) i di mi futuro (briante). Aloménos t’esei ta loke mi ta spera, t’esei ta loke mi ke i mas ku klaro t’esei ta loke mi meresé tambe.

 

Pero promé nos yega asina leu, mi tin basta kos di konta bo, pasobra ta henter un historia mi tin tras di lomba. Masha hopi kos di konta mes. I di e manera akí mi ke desahogá mi mes un poko. Antó, online b’a tende; riba ret di internèt. Mi tambe ta sigui eduká mi mes pa keda na moda ya asina mi por sa ta kua ta e medionan efikas di komunikashon, pa mi por drenta den tur kas na un manera tòg bastante fásil, ya un i tur por ta mas konsiente di e kalvario ku mi a pasa aden, pa nan no sigui laga mi keda pena bai. Pasobra ami akí a yega di pasa den warwarú, orkan, temblor, asta maremoto òf tsunami manera ta papia di dje awendia. Pero kada bes mi ta sali mas stabil for di tur e turbulensianan ei.

 

O.k. ban serio awor. Durante e próksimo edishonnan lo mi konta boso di mi orígen i formashon. I pa fasilidat lo mi referí na mi mes ku mi nòmber kristian: Papiamentu. Tópiko di e biaha akí ta:

 

 

ORTOGRAFIA DI PAPIAMENTU;  KIKO E TA KOME I BEBE.

Manera nos a ilustrá biaha pasa, for di aña 1981 nos ta usando e ortografia di papiamentu aktual.

 

Ortografia ta e estudio di un sistema di skirbi un lenga. I manera nos a bisa, ta na aña 1983 nos ortografia a sali publiká den e buki: Ortografia di Papiamentu.

Ke men papiamentu mester a kana un kaminda di krus pa loke ta trata su ortografia. Nos tur ta kòrda e diferente diskushonnan for di aña 1918 ku entre otro e buki titulá: Papiamentoe i su manera di skirbié i tambe e buki ku a haña rekonosementu internashonal na aña 1928, kaminda e profesor aleman, Rodolfo Lenz, ku tabata traha na Chile, a publiká su investigashon di gramátika di papiamentu den e buki titulá Papiamento la lenga criolla de Curazao. Danki na e diferente kampañanan pa promové e manera korekto di skirbi papiamentu i tambe danki na e echo ku papiamentu a drenta den nos skolnan ku hopi di nos sa kon pa skirbi papiamentu korektamente.

 

Sinembargo no ta tur hende sa bon kiko papiamentu ta kome i bebe. Ta p’esei den e edishon akí nos lo para ketu na algun regla di ortografia di nos papiamentu.

Segun mayoria lingwista, struktura di papiamentu ta afrikano i vokabulario di papiamentu ta latin, prinsipalmente spañó.

Pronòmber personal na papiamentu ta: (a)mi / (a)bo / e / nos / bos(o)nan / nan. Verbo na papiamentu ta inkambiabel. Kemen e no ta dependé di persona ni kantidat. Den frasenan prinsipal/ordená ta pone un forma di tempu nan dilanti. Esakinan ta: pa denominá presente, “ta”, pa pasado, “a” i pa futuro “lo”.

 

Algun ehèmpel di frase ta: Mi ta papia / El a bai / Bosnan lo kome.

Manera nos a bisa, forma di e verbonan mes NO ta kambia. Ta e partíkula dilanti di e verbo ta indiká ta den kua tempu un frase ta.

Tambe papiamentu konosé, meskos ku gerundio di spañó, e formanan –ando i –iendo.

Por ehèmpel: E ta kanando  /  Nan ta gritando.

 

Alfabèt di papiamentu tambe tin 26 lèter. Sinembargo nos no por indiká tur zonido ku ta eksistí den e idioma akí ku e kantidat di lèternan akí. Ta p’esei papiamentu ta hasi uso di modifikashon. Esaki kemen ku mester kambia aparensia di algun lèter pa medio di aksènt, trema etc.

E vokalnan di papiamentu ta: a / e / i / o / u.

E vokalnan modifiká ta: è / ò / ù / u.

Banda di esei papiamentu ta hasi distinshon tambe entre vokal fuerte i vokal débil.

E vokalnan fuerte ta: a / e / o. E vokalnan suak ta: i ku u pasobra esakinan ta zona tin biaha tambe komo j ku w. Por ehèmpel den kabai i den Kòrsou.

 

E úniko konsonante modifiká di papiamentu ta: ñ. Por ehèmpel den e palabra galiña.

Tambe papiapentu konosé e zonidonan konosí ku ta produsí pa dos konsonante, esta: ch / dj / sh ku zj. Tambe tin e konsonantenan ku un nifikashon spesial manera c / j / q / x. Normalmente no ta usa e último lèternan akí. Ta usa nan solamente den kombinashon ku un otro konsonante, den geometria (por ehèmpel: CO2), nòmber propio (Cathleen, Cindy) i nòmbernan geográfiko (Colombia, Connecticut, New York City, Quebec etc.)

Papiamentu ta hasi uso tambe di diptongo i triptongo.

 

Diptongo: ai – ia – oi – io – ei – ie – eu – ou – ùi – iu

Kaiman, kaikai, mai, paila

Gloria, fia, glasial, historia

Keiru, rei, kabei, pleitu

Fiel, tienda, miedu, fiesta

Dùim, kùif, flùit, brùin

Riu, skiu

Flambeu, leu, kangreu

Kouchi, fèrkout, sous, infrou

Roi, morkoi, ploi, konvoi

Riol, bario, krio, avion

 

Triptongo ta tres vokal ku ta forma ún zonido:

Triptongo: ieu – iou – iau – uai

Bieu – pieu

Bakiou – miou

Miau

Zuai

 

Ortografia di papiamentu a evolushoná hopi. Sinembargo nos no a yega ainda.

Pero mirando ku ta trata akí di un proseso gradual, tòg nos por ta satisfecho ku e resultadonan prinsipal ku a logra kaba.

 

Laga nos pasa awor pa e skina di: Papia papiamentu!

 

E biaha akí nos ke bolbe bini riba un punto ku nos a yega di trata kaba den un di nos edishonnan anterior.  Dikon nos ta hasi esaki? Wèl, pasobra manera nos a komentá den e parti anterior kaba, papiamentu, esta ami, a pasa den un kaminda di krus pa yega kaminda mi ta awor akí. Sinembargo último tempu ta manera ke bolbe kue mi pèrta pia den un sapatu ku no ta pas mi.

 

Mas i mas mi ta mira diferente persona ta fòrsa mi kadans i ta buska moda di plak e palabra “tur” riba mi frenta di tutu [1].

Djis algun aña pasá ta algun hóben i algun reportero nos tabata tende ta blo usa e palabra aki den frase, ora nan ker a indiká kantidat òf totalidat. Sinembargo e tabata keda mal ubiká den mi frasenan.

 

Nan tabata usa frasenan manera:

 

      *Kiko tur tin di mira na e eksposishon ei?

      *Kiko tur boso ta bai hasi?

 

Manera nos a bisa, esaki ta klaramente un tradukshon fòrsa na papiamentu for di idioma hulandes. 

‘Wat allemaal ...’

 

Pero loke ta duel mi mashá ta, ku lamentablemente mester konstatá, ku for di e biaha ei ku mi a trese e aspekto ei dilanti pa paga tinu pa no fòrsa mi, esta ami papiamentu, pa mi no evolushoná den un kaminda robes, ku tòg mas i mas hende a sigui ta usa e palabra ei inkorektamente den frase.

Awor asta algun hende grandi i lastu aki asta un mandatario haltu mi a tende ta usa e manera inkorekto akí di ekspresá den e frase:

 

      *Kuantu tur e ta kosta ...”

 

Shonnan, esaki sí NO por. Stòp di kompará mi ritmo, mi kadans i formashon di mi frasenan ku idiomanan strañero.

Laga mi koregí e monstruosidatnan akí purá!

 

      *Kiko tur tin di mira na e eksposishon ei?

Korekto ta:

       Kiko tin di mira na e eksposishon ei?

 

E frase sin ´tur´ ya ta indiká kaba ta kiko ta loke tin di mira.

 

Òf si bo ke pone énfasis bo por bisa por ehèmpel:

 

       Kiko ta tur loke tin di mira na e eksposishon ei?

òf

       Kiko asina tin di mira na e eksposishon ei?

 

Laga nos koregí e siguiente frase tambe mesora:

      *Kiko tur boso ta bai hasi?

Korekto ta:

       Kiko boso ta bai hasi?

òf

       Kiko asina boso ta bai hasi?

 

Anto laga mi koregí e frase di nos mandatario pa kaba, promé mi haña ataka di kurason i keda sin por terminá e rúbrika akí:

 

      *Kuantu tur e ta kosta ...

E mester ta:

 

       Kuantu e ta kosta ...

 

Òf por ehèmpel:

 

       Kuantu e ta kosta den su totalidat ...

 

Si kada biaha ku nos papia papiamentu nos konsentrá mas i mas riba struktura di nos idioma, òf mihó bisá si kada biaha ku nos papia papiamentu, i keda koregí pa sea un papiamentista òf artíkulonan manera esaki,  nos siña di nos foutnan, i hasi esfuerso tambe pa sigui usa e formanan korekto di nos idioma, nos lo mira ku pokopoko pero sigur lo e bira mas fásil pa nos.

 

E problema ta ku hopi di nos hendenan no ta wòri, ai ni maske nan keda koregí. Al kontrario tin ku por rabia mashá robes mes i tuma bo na malu.

 

Pero nos mester kòrda ku si nos mes no hasi esfuerso pa papia nos idioma bon, ta kon nos por pasa un idioma korekto pa nos yu(nan) òf e generashon ku ta bini?

 

Asina ta siña di bo foutnan. Hasi esfuerso pa papia i skirbi bo idioma korektamente.

 

Esaki no ta engrandesé nos idioma so, pero e ta un deber tambe di nos kada un ku ta papia i skirbi i ku ta sigui propagá e idioma akí diariamente.

 

Tin un dicho ku ta bisa ku bo por papia i skirbi kuantu idioma strañero ku bo ke.

 

Pero ora bo ta den bo estado super emoshonal (esta super eksitá òf super furioso), e úniko idioma ku bo por dominá realmente bon ta bo lenga di mama. Pens’é!

 

Shonnan te próksimo biaha den skina di Papia papiamentu i kòrda bon hasi mi un fabor:

 

Papia papiamentu!

 

Esaki tabata tur kos pa e biaha akí. Mi no ke karga boso ku demasiado informashon pareu pa boso no kansa. Kòrda bon ku mi ke pa boso sigui usa mi ku mashá zjeitu i pleizí den boso ablá di tur dia.

A papia!

 

Atentamente,

P.gif
A.gif
P.gif
I.gif
A.gif
E.gif
N.gif
T.gif
U.gif
m.gif
____________________________________________________________
wpf9c31f2a_06.png
bottom of page